Những nỗ lực toàn cầu

Trong những năm lại đây, ngày càng nhiều các tuyên bố khu vực kêu gọi cần phải hành động, chung tay cùng toàn cầu có tính pháp lý cao để giải quyết triệt để vấn đề ô nhiễm RTN đại dương: Tháng 4/2019, các Bộ trưởng môi trường và BĐKH các nước Bắc Âu (Na Uy, Đan Mạch, Phần Lan, Greenland, Thụy Điển, Iceland) đã ra tuyên bố chung kêu gọi phát triển một Thỏa thuận toàn cầu chống lại RTN đại dương và hạt vi nhựa; Tháng 6/2019, 10 nước ASEAN đã ra tuyên bố Bangkok và Khung hành động chống lại RTN đại dương; tháng 3/2020, Ủy ban Châu Âu đã thông qua Kế hoạch hành động kinh tế tuần hoàn mới của EU. Một trong những mục tiêu của Kế hoạch này là hình thành được một thỏa thuận toàn cầu về nhựa; đồng thời dẫn đầu các nỗ lực toàn cầu về kinh tế tuần hoàn.

Báo cáo hiện trạng môi trường biển và hải đảo quốc gia giai đoạn 2016 - 2020 do Bộ TN&MT công bố năm 2021 đã chỉ ra chỉ số tiêu thụ nhựa trên đầu người tại Việt Nam tăng nhanh, từ 3,8 kg/năm/người năm 1990, tăng lên 54 kg/năm/người vào năm 2018, trong đó 37,43% sản phẩm là bao bì và 29,26% là đồ gia dụng. Việc xả RTN bừa bãi cùng với một lượng lớn rác thải từ đại dương dạt vào các đảo, bãi tắm, đặc biệt trong mùa du lịch đang là vấn đề đáng báo động ở vùng ven biển và các hải đảo. Trong bối cảnh ô nhiễm nhựa đã trở thành một cuộc khủng hoảng cấp quốc gia và toàn cầu, Chính phủ Việt Nam kêu gọi sự tham gia vào cuộc của các bộ, ngành, các tổ chức trong, ngoài nước, khu vực tư nhân và cộng đồng chống lại ô nhiễm nhựa.

Chính phủ Việt Nam nhiều hoạt động thiết thực trong cuộc chiến chống lại rác thải, đặc biệt là RTN đại dương. Theo đó, năm 2017, Việt Nam chính thức gia nhập danh sách 127 quốc gia thông qua Nghị quyết Hội đồng Môi trường Liên hợp quốc của Chương trình Môi trường Liên hợp quốc về chất thải nhựa và vi nhựa đại dương; năm 2018, tại Hội nghị thượng đỉnh G7 tổ chức ở Canada, Thủ tướng Chính phủ đã cam kết hành động cũng như kêu gọi hợp tác toàn cầu trong việc giải quyết vấn đề RTN trên biển; năm 2019, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quyết định số 1746/QĐ-TTg về việc ban hành Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý RTN đại dương đến năm 2030, tiếp đó phát động phong trào chống chất thải nhựa trên toàn quốc, nhiều cơ quan, tổ chức, địa phương, doanh nghiệp và các cá nhân đã có nhiều hành động thiết thực, ý nghĩa, hiệu quả để chống, giảm thiểu chất thải nhựa; năm 2020, Việt Nam chủ động và tích cực tham gia vào các đối thoại song phương và đa phương với chính phủ các nước, thảo luận các giải pháp tối ưu và xây dựng các cơ chế tiềm năng nhằm tăng cường hợp tác quốc tế trong giải quyết ô nhiễm nhựa đại dương; năm 2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1407/QĐ-TTg phê duyệt Đề án Việt Nam chủ động chuẩn bị và tham gia xây dựng Thỏa thuận toàn cầu về ô nhiễm nhựa đại dương.

Nhiều doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực nhựa cũng đã có những cam kết hành động rất cụ thể như tháng 6/2019 đã có 9 công ty hàng đầu trong lĩnh vực hàng tiêu dung và bao bì bắt tay nhau thành lập Liên minh Tái chế bao bì Việt Nam (PRO Việt Nam) với cùng chung mong muốn góp phần vì Việt Nam xanh - sạch - đẹp, thông qua biệc thúc đẩy mô hình kinh tế tuần hoàn, làm cho quá trình thu gom và tái chế bao bì sản phẩm được thực hiện theo cách dễ tiếp cận hơn và bền vững hơn.

Theo thống kê, hiện nay mạng lưới đối tác và các bên liên quan về vấn đề rác thải và RTN có khoảng hơn 70 dự án, chương trình,… thực hiện tại 19/28 tỉnh thành ven biển và các huyện đảo. Thông qua đó đã thúc đẩy được sự tham gia và kết nối cơ hội hợp tác, đồng thời thể hiện quan điểm cấp tiến và những cam kết mạnh mẽ của Việt Nam để giải quyết vấn đề ô nhiễm nhựa toàn cầu.

Một số những thách thức của Việt Nam và thế giới

Việt Nam và thế giới chung tay giải quyết vấn nạn rác thải nhựa đại dương

Các quy định có tính pháp lý và các sáng kiến, cách thức quản lý về vấn đề nhựa và RTN đã được áp dụng và một số khu vực và quốc gia đã góp phần giải quyết vấn đề RTN đại dương. Mặc dù vậy, lượng RTN vẫn tiếp tục gia tăng trên toàn thế giới, theo thống kê của Hiệp hội Nhựa toàn cầu, cơ quan nghiên cứu là,…gia tăng nhanh, chúng ta đang đứng trước những thách thức mặc dù có những hành động, chính sách nhưng vẫn chưa có tín hiệu khả quan do đó vẫn còn tồn tại trong khuôn khổ hiện hành làm cản trở đến việc kiểm soát hiệu quả RTN đại dương, có thể kể đến như:

Thứ nhất, một số hạn chế trong các công cụ quốc tế hiện có trong việc giải quyết RTN, bao gồm phạm vi không đủ đối với các nguồn chính gây ô nhiễm nhựa, miễn trừ và thiếu các tiêu chuẩn thực thi. Việc thiếu các tiêu chuẩn thực thi có thể được tìm thấy trong các thuật ngữ được sử dụng trong các công cụ pháp lý. Điều này để lại hạn chế cho mỗi quốc gia vì hệ thống pháp luật, hoàn cảnh và năng lực môi trường khác nhau.

Thứ hai, khác biệt về pháp luật và thiếu khả năng thực thi, tính hiệu lực của các quy định cùng các biện pháp quản lý. Việc thực hiện và thực thi các quy định và biện pháp quản lý ở cấp quốc gia là một yếu tố chính để giải quyết hiệu quả RTN đại dương. Tuy nhiên, một số trường hợp cho thấy, các sáng kiến ​​quốc tế vẫn chưa được chuyển thành các kế hoạch quản lý cấp quốc gia hoặc có những quốc gia, vùng lãnh thổ thiếu khả năng thực thi, thực hiện không đầy đủ, mức phạt không đủ răn đe những người vi phạm, hoặc thiếu sự rõ ràng trong các quy định dẫn đến sự chênh lệch về nhận thức cộng đồng. Tất cả những điều này đều là những thách thức lớn đối trong việc kiểm soát hiệu quả ô nhiễm môi trường biển do RTN.

Thứ ba, hợp tác thiếu hiệu quả và sự tham gia không đầy đủ của các quốc gia vào các sáng kiến khu vực và quốc tế. Thực tế cho thấy, có nhiều sáng kiến ​​khu vực và quốc tế hiện nay và các sáng kiến này tạo ra một cơ sở cho sự hợp tác và điều phối các vấn đề rác thải trên biển, nhưng trong một số trường hợp cho thấy còn thiếu các cơ chế tài chính các quốc gia trong nỗ lực giải quyết ô nhiễm nhựa và sự tham gia của các quốc gia trong những sáng kiến ​​này là không đầy đủ và không có tính ràng buộc. Điều này sẽ để lại những lỗ hổng trong các nỗ lực toàn cầu và khu vực đối với việc giải quyết ô nhiễm nhựa đại dương, và thực tế rằng ô nhiễm nhựa đại dương là một vấn đề xuyên biên giới.

Thứ tư, thiếu cơ chế báo cáo, giám sát và đánh giá chung về ô nhiễm nhựa. Bất chấp các chương trình chống RTN hiện có, các dữ liệu về hiện trạng, phân bố RTN trong môi trường biển cũng như các tác động tới môi trường biển và sức khỏe con người vẫn chưa được đầy đủ. Những tồn tại này cản trở khả năng ưu tiên và các nỗ lực giảm thiểu và đánh giá mức độ hiệu quả của các biện pháp đã thực hiện.

Thứ năm, chưa nhìn nhận được bản chất toàn cầu của nhựa và RTN đại dương cần phải có cách tiếp cận toàn cầu. Vòng đời của nhựa bắt đầu từ quá trình sản xuất, thương mại, tiêu dùng đến quản lý chất thải nhựa đều có tính quy mô toàn cầu. Mỗi quốc gia có các quy định, tiêu chuẩn khác nhau để xử lý nhựa, RTN theo điều kiện, đặc thù pháp lý của quốc gia, khu vực đó. Điều này dẫn đến thực tế việc sản xuất, tiêu thụ, thương mại và quản lý chất thải nhựa, phục hồi chất thải nhựa còn nhiều bất cập và không bền vững nếu nhìn dưới góc độ toàn cầu.

 Kể từ năm 2019 đến nay, toàn nhân loại đã, đang và sẽ phải đấu tranh với đại dịch toàn cầu Covid -19, đại dịch này làm tăng áp lực lên vấn đề RTN đại dương vốn đã nằm ngoài tầm kiểm soát này. Rác thải y tế từ đại dịch Covid -19 đang đe dọa sức khỏe con người và môi trường, dẫn đến nhu cầu cấp thiết phải cải thiện các hoạt động quản lý rác thải y tế và áp lực khi nó ra đại dương.

TS. Nguyễn Lê Tuấn

Viện trưởng Viện Nghiên cứu Biển và Hải đảo