LTS: Từ bao đời nay, thủy lợi đã gắn bó mật thiết với đời sống người dân khu vực phía Bắc Việt Nam. Những con đê trầm mặc chạy dài bên bờ Sông Hồng, những kênh mương len lỏi giữa cánh đồng lúa, những hồ chứa nước nằm yên bình giữa núi rừng,… tất cả tạo nên một Hệ thống “mạch máu” nuôi dưỡng sản xuất nông nghiệp, bảo đảm sinh kế cho hàng chục triệu người dân.
Bước sang thời kỳ đổi mới và hội nhập, thủy lợi không chỉ dừng ở nhiệm vụ cung cấp nước tưới tiêu, tiêu thoát lũ mà còn giữ vai trò trọng yếu trong điều tiết nguồn nước, phòng chống thiên tai, bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, trước áp lực dân số gia tăng, nhu cầu phát triển công nghiệp và đô thị, cùng những tác động ngày càng khốc liệt của thời tiết cực đoan, các Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc đang đứng trước nhiều thách thức lớn như tình trạng lấn chiếm các công trình thuỷ lợi; vấn nạn xả thải rác thải, chất thải xuống các tuyến kênh mương; ô nhiễm nguồn nước từ các hoạt động sản xuất công nghiệp và dân sinh chưa được xử lý; mực nước các dòng sông và hồ đập xuống thấp vào mùa khô do biến đổi khí hậu; diện tích tưới ngày càng thu hẹp trong khi hệ số tiêu ngày càng tăng lên. Đặc biệt là cơ chế giá dịch vụ thủy lợi còn nhiều bất cập, chưa phản ánh đúng chi phí thực tế của hoạt động thuỷ nông đã ảnh hưởng không nhỏ đến công tác quản lý và vận hành các Hệ thống công trình thuỷ lợi ở miền Bắc,…
Tuyến bài này sẽ đưa bạn đọc đi sâu tìm hiểu thực trạng, những thành tựu và tồn tại, khó khăn của các Hệ thống thủy lợi ở vùng đồng bằng Sông Hồng, trung du và miền núi phía Bắc; lắng nghe tiếng nói từ cơ sở, các nhà quản lý, chuyên gia; đồng thời cùng bàn giải pháp để quản lý và vận hành hiệu quả Hệ thống các công trình thuỷ lợi nhằm phục vụ cho phát triển kinh tế và dân sinh, thích ứng với biến đổi khí hậu.

Trước tình hình đó, Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu (Công ty) được giao quản lý Hệ thống công trình thuỷ lợi Hải Hậu đã và đang nỗ lực để đảm bảo an toàn công trình, nâng cao hiệu quả vận hành, đồng thời đề xuất nhiều kiến nghị để tháo gỡ khó khăn.
Hiện trạng hệ thống thủy lợi
Ông Nguyễn Văn Cam, Phó Giám đốc Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu cho biết: “Hệ thống thủy nông Hải Hậu là hệ thống thủy nông liên xã Hải Hậu và Trực Ninh, vận hành với phương thức tưới, tiêu chủ yếu bằng trọng lực, đóng vai trò và vị trí quan trọng trong quá trình phát triển sản xuất, đảm bảo kinh tế của hai xã. Tuy nhiên, nhiều công trình đã được xây dựng từ lâu, xuống cấp nghiêm trọng, có nguy cơ mất an toàn trong mùa mưa bão”.
Theo thống kê, hệ thống hiện có: 58 cống các loại; 48 kênh cấp I với tổng chiều dài gần 200 km; 92 kênh cấp II dài trên 229 km; 546 kênh cấp III với chiều dài gần 600 km; 73 trạm bơm cố định.

Một công trình thuộc Hệ thống thuỷ lợi Hải Hậu

Những công trình này được xây dựng từ nhiều giai đoạn khác nhau, trong đó một số hạng mục có niên đại từ thập niên 1940 – 1960. Do tuổi thọ công trình đã cao, vật liệu xuống cấp, nhiều tuyến kênh bị rò rỉ, nứt vỡ, khả năng dẫn nước giảm, dẫn tới hiệu quả tưới tiêu chưa đáp ứng nhu cầu sản xuất nông nghiệp.
Đặc biệt, các cống xây dựng bằng gạch, vữa, đá hộc qua nhiều thập kỷ đã xuống cấp, nhiều hạng mục có nguy cơ hư hỏng trong mùa mưa lũ như các cống: 1/5, An Ninh, Hồng Phong, Phạm Rỵ, Trệ, Trực Cường, Sẻ,... Trong khi đó, nguồn vốn để sửa chữa, nâng cấp còn hạn hẹp.
Những bất cập trong công tác quản lý
Công tác quản lý, khai thác hệ thống thủy lợi trên địa bàn còn gặp nhiều khó khăn, nổi bật là tình trạng vi phạm hành lang công trình. Người dân một số nơi đã tự ý xây dựng nhà ở, lều quán, bãi tập kết vật liệu, thậm chí dựng chuồng trại chăn nuôi, nuôi thủy sản ngay trong phạm vi bảo vệ công trình. Điều này gây cản trở dòng chảy, làm giảm hiệu quả tưới tiêu và tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn trong mùa mưa bão.
Ông Nguyễn Văn Cam chia sẻ thêm: “Một số nơi chính quyền địa phương chưa thực sự vào cuộc quyết liệt để xử lý triệt để các vi phạm, dẫn đến tình trạng tái diễn, kéo dài”.
Ngoài ra, vấn đề xả thải ra hệ thống kênh mương cũng là nỗi lo thường trực. Nhiều hộ dân, cơ sở sản xuất, thậm chí một số khu công nghiệp chưa có hệ thống xử lý nước thải bài bản, dẫn đến tình trạng nước thải sinh hoạt, sản xuất, rác thải rắn đổ trực tiếp vào kênh mương. Điều này ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng nguồn nước, gây khó khăn cho công tác vận hành hệ thống tưới tiêu và đe dọa sức khỏe môi trường sinh thái.

Công nhân Công ty vớt bèo và làm vệ sinh trên tuyến kênh

Công tác tuyên truyền về chính sách miễn thủy lợi phí cũng còn hạn chế. Không ít nông dân hiểu lầm rằng được miễn toàn bộ, không phải đóng góp kinh phí duy tu, bảo dưỡng, dẫn đến tâm lý ỷ lại. Trong khi đó, theo quy định, việc miễn thủy lợi phí chỉ áp dụng cho khâu tưới tiêu ở kênh cấp 3 đến mặt ruộng, còn hệ thống kênh trục chính, kênh nhánh vẫn cần duy tu, sửa chữa với nguồn kinh phí không nhỏ.
Khó khăn về cơ chế giá dịch vụ thủy lợi
Một trong những vấn đề lớn hiện nay là cơ chế giá dịch vụ thủy lợi chưa phù hợp. Ông Nguyễn Văn Cam cho biết thêm: “Phương pháp tính giá rất phức tạp, công phu, trong khi một số quy định hiện hành chưa thống nhất. Giá sản phẩm dịch vụ thủy lợi hiện nay vẫn áp dụng theo định mức được phê duyệt từ năm 2014, đến nay đã lạc hậu, không đáp ứng nhu cầu thực tế”.
Việc xây dựng phương án giá theo Nghị định 96/2018/NĐ-CP gặp nhiều khó khăn. Một số khoản mục chi phí như tiền lương, chi phí nhân công chưa được điều chỉnh theo quy định mới, khiến công ty gặp khó khăn trong cân đối tài chính. Bên cạnh đó, các chi phí liên quan đến bảo vệ công trình, phòng chống thiên tai, chi phí khấu hao tài sản cố định... chưa được tính toán hợp lý.
Ông Nguyên Văn Cam nhấn mạnh: “Nếu chỉ dựa vào nguồn bù giá dịch vụ thủy lợi như hiện nay thì chưa thể đáp ứng được nhu cầu đầu tư, sửa chữa hệ thống. Cần có cơ chế huy động vốn linh hoạt và gắn trách nhiệm rõ ràng giữa các cấp”.
Trước những khó khăn nêu trên, Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu đã đưa ra nhiều kiến nghị, cụ thể:
Một là, điều chỉnh cơ chế giá dịch vụ thủy lợi: UBND tỉnh cần cho phép điều chỉnh, bổ sung định mức kinh tế – kỹ thuật, cập nhật kịp thời để phản ánh đúng chi phí thực tế.
Hai là, đầu tư nâng cấp công trình: Bổ sung kinh phí từ ngân sách nhà nước cho các công trình đã xuống cấp nghiêm trọng, có nguy cơ mất an toàn.
Ba là, tăng cường quản lý vi phạm: Chính quyền địa phương cần phối hợp chặt chẽ hơn với Công ty trong xử lý vi phạm hành lang công trình, ngăn chặn tình trạng lấn chiếm, xả thải trái phép.
Bốn làn, đẩy mạnh tuyên truyền: Nâng cao nhận thức của người dân về trách nhiệm chung trong bảo vệ công trình thủy lợi, tránh tâm lý ỷ lại vào chính sách miễn phí.
Năm là, đổi mới cơ chế đầu tư: Có giải pháp đồng bộ giữa Nhà nước – địa phương – nhân dân để huy động vốn đầu tư, hoàn thiện hệ thống kênh mương nội đồng. Nếu không, hiệu quả của hệ thống sẽ không được phát huy, dẫn đến lãng phí vốn đầu tư.
Hướng tới quản lý bền vững
Mặc dù còn nhiều khó khăn, Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu đã chủ động triển khai nhiều biện pháp khắc phục. Hằng năm, Công ty tiến hành kiểm tra định kỳ, đánh giá mức độ an toàn công trình, lập kế hoạch sửa chữa, cải tạo theo thứ tự ưu tiên. Đồng thời, Công ty cũng phối hợp chặt chẽ với chính quyền huyện Hải Hậu (cũ), Trực Ninh (cũ) để triển khai các biện pháp bảo vệ môi trường, nâng cao chất lượng nước tưới tiêu.

Duy trì kênh mương xanh sạch – một nỗ lực của Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu

Nhờ đó, nhiều công trình đã được sửa chữa kịp thời, góp phần đảm bảo sản xuất nông nghiệp ổn định. Tuy nhiên, để hệ thống thủy lợi thực sự bền vững, rất cần sự đồng hành của Nhà nước, chính quyền địa phương và người dân.
Ông Nguyễn Văn Cam khẳng định: “Chúng tôi cam kết tiếp tục quản lý, khai thác hệ thống thủy lợi an toàn, hiệu quả, gắn với nhiệm vụ bảo vệ môi trường và phát triển nông nghiệp bền vững. Tuy nhiên, để làm được điều đó, Công ty rất cần sự chia sẻ, hỗ trợ từ các cấp, ngành và cộng đồng”.
Hệ thống công trình thủy lợi Hải Hậu không chỉ là hạ tầng kỹ thuật phục vụ sản xuất nông nghiệp, mà còn là tấm lá chắn bảo vệ môi trường và an toàn đời sống người dân. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt, những nỗ lực của Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu cùng sự quan tâm, hỗ trợ từ Nhà nước và cộng đồng sẽ là chìa khóa để hệ thống thủy lợi phát huy hiệu quả, góp phần phát triển nông nghiệp xanh, sạch, bền vững.

Công ty TNHH MTV Khai thác công trình thủy lợi Hải Hậu tiền thân là Trạm thuỷ nông được thành lập từ năm 1970 để đáp ứng yêu cầu phục vụ sản xuất nông nghiệp. Hàng năm, Công ty cung cấp nước tưới tiêu cho sản xuất nông nghiệp, diêm nghiệp, nuôi trồng thuỷ hải sản cũng như dân sinh, kinh tế cho 35 xã, thị trấn huyện Hải Hậu (cũ) và 6 xã, huyện Trực Ninh (cũ) với diện tích tự nhiên trên 27.270 ha. Trong đó diện tích lúa là 13.920,6 ha, màu, cây công nghiệp là 2.071 ha, diện tích nuôi trồng thuỷ sản là 2.100,4 ha, 426 ha sản xuất muối.

Bài 5: Hệ thống thuỷ lợi Mỹ Thành – Nhiều kênh mương xuống cấp, đổ vỡ

Đỗ Hùng

>>>>> Xin vui lòng xem thêm:

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 1: Ô nhiễm nguồn nước, rác thải - Vấn đề nan giải với Hệ thống thủy lợi Bắc Đuống;

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 2: Hệ thống thủy lợi Đông Triều - Đối mặt đô thị hoá và công trình xuống cấp;

- Hệ thống công trình thủy lợi miền Bắc trước thách thức mới. Bài 3: Hệ thống thủy lợi Nghĩa Hưng - Bài toán vốn và yêu cầu cấp bách về nâng cấp hạ tầng;

- Phú Thọ: Thúc đẩy quản lý, khai thác và sử dụng bền vững tài nguyên nước;

- Lào Cai: Hướng đến quản lý hiệu quả tài nguyên nước.