Một bước đi quan trọng thể hiện rõ điều này là việc Bộ Nông nghiệp và Môi trường ban hành "Sổ tay hướng dẫn thực hiện một số nhiệm vụ, thẩm quyền mới của chính quyền cấp xã theo mô hình chính quyền địa phương 2 cấp - lĩnh vực nông nghiệp và môi trường". - một tài liệu không chỉ mang tính chất chỉ dẫn hành chính, mà còn là minh chứng cho sự thay đổi tư duy quản trị từ Trung ương tới cơ sở.

Chính quyền cấp xã: Từ “thực hiện” sang “chủ động hành động”

Nhiều năm qua, chính quyền cấp xã thường được ví như cánh tay nối dài của các cấp cao hơn, với vai trò chủ yếu là thực hiện kế hoạch, chờ hướng dẫn, làm theo chỉ đạo. Tuy nhiên, cách tiếp cận này đã bộc lộ nhiều bất cập: chính sách đến chậm, mô hình không sát thực tiễn, việc giảm nghèo còn dàn trải, thiếu chiều sâu.

Nhận thức rõ điều đó, hệ thống thể chế đã từng bước chuyển đổi. Năm 2025, việc ban hành “Sổ tay hướng dẫn” là bước khẳng định rõ nét vai trò chủ động của chính quyền cấp xã. Theo đó, trong lĩnh vực nông thôn mới, giảm nghèo, chính quyền cấp xã được giao 8 nhiệm vụ, thẩm quyền mới; trong đó, Ủy ban nhân dân cấp xã có 7 nhiệm vụ, thẩm quyền, Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã có 1 nhiệm vụ, thẩm quyền.

Bảy nhiệm vụ cụ thể của Ủy ban nhân dân cấp xã như sau:

Thứ nhất, tổ chức đánh giá, lấy ý kiến, hoàn thiện hồ sơ xét thu hồi quyết định công nhận xã đạt chuẩn nông thôn mới, xã đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao, xã đạt chuẩn nông thôn mới kiểu mẫu theo quy định tại Điều 23, khoản 1 Điều 24 của Quy định điều kiện, trình tự, thủ tục, hồ sơ xét, công nhận, công bố và thu hồi quyết định công nhận địa phương đạt chuẩn nông thôn mới, đạt chuẩn nông thôn mới nâng cao, đạt chuẩn nông thôn mới kiểu mẫu và hoàn thành nhiệm vụ xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2021-2025 ban hành kèm theo Quyết định số 18/2022/QĐ-TTg ngày 2/8/ 2022 của Thủ tướng Chính phủ.

Thứ hai, thành lập Ban Chỉ đạo, xây dựng, ban hành, triển khai kế hoạch rà soát hộ nghèo, hộ cận nghèo hằng năm trên địa bàn theo quy định tại khoản 2 Điều 10 Quyết định số 24/2021/QĐ-TTg ngày 16/7/2021 của Thủ tướng Chính phủ quy định quy trình rà soát hộ nghèo, hộ cận nghèo hằng năm và quy trình xác định hộ làm nông nghiệp, lâm nghiệp, ngư nghiệp và diêm nghiệp có mức sống trung bình giai đoạn 2022-2025.

Thứ ba, hằng năm, tổng hợp, báo cáo về kinh tế trang trại trên địa bàn trong năm gửi Sở Nông nghiệp và Môi trường theo quy định tại khoản 1 Điều 4 Thông tư số 13/2025/TT-BNNMT.

Thứ tư, công khai các văn bản thông báo, báo cáo làm căn cứ để xác định sự kiện bảo hiểm trong thực hiện chính sách hỗ trợ bảo hiểm nông nghiệp tại khoản 3 Điều 5 Thông tư số 13/2025/TT-BNNMT.

Thứ năm, chủ trì, phối hợp với các ngành, cấp chính quyền có liên quan lập phương án bố trí ổn định dân cư xen ghép tại khoản 2 Điều 7 Thông tư số 13/2025/TT- BNNMT.

Thứ sáu, xem xét phê duyệt danh sách hộ gia đình, cá nhân tham gia dự án, phương án bố trí ổn định dân cư, ban hành Quyết định phê duyệt bố trí ổn định dân cư tại khoản 5 Điều 7 Thông tư số 13/2025/TT-BNNMT.

Thứ bảy, thực hiện hoạt động đa dạng hóa sinh kế, phát triển mô hình giảm nghèo, hỗ trợ người lao động đi làm việc ở nước ngoài theo hợp đồng trên địa bàn; kiểm tra, giám sát, sơ kết, tổng kết, đánh giá và báo cáo định kỳ 06 tháng, hằng năm kết quả thực hiện theo quy định theo chỉ đạo của Ủy ban nhân dân cấp tỉnh tại khoản 2 Điều 9 Thông tư số 13/2025/TT-BNNMT.

Cùng với đó, Chủ tịch Ủy ban nhân dân cấp xã có nhiệm vụ, thẩm quyền báo cáo Ủy ban nhân dân cấp tỉnh về kết quả rà soát hộ nghèo, hộ cận nghèo và hộ thoát nghèo, hộ thoát cận nghèo trên địa bàn theo quy định tại điểm a khoản 5 Điều 4, khoản 1 Điều 7, điểm c khoản 3 Điều 10 Quyết định số 24/2021/QĐ- TTg.

Đây là bước chuyển đổi rất quan trọng: Trao quyền kèm với trách nhiệm để xã trở thành chủ thể hoạch định và triển khai chính sách, thay vì chỉ làm trung gian thụ động. Bởi không ai hiểu địa phương hơn cán bộ xã, không ai nắm rõ thực trạng dân cư, điều kiện địa lý, tiềm năng sản xuất và nhóm đối tượng yếu thế hơn chính những người ở cơ sở.

Phân quyền thực chất: Nền tảng để chính sách đi vào cuộc sống

Sự chuyển biến từ “nhận lệnh” sang “chủ động” của chính quyền cấp xã mang lại ít nhất ba lợi ích căn bản:

Thứ nhất, chủ động trong lập kế hoạch và tổ chức thực hiện sẽ giúp xã linh hoạt điều chỉnh nội dung, thời gian, mô hình phù hợp với điều kiện đặc thù, thay vì áp dụng máy móc các mô hình “trên ban hành xuống”.

Thứ hai, trao quyền xác định và phê duyệt danh sách hộ nghèo, hộ tham gia mô hình sinh kế, phương án bố trí dân cư,… cho Chủ tịch UBND xã giúp nâng cao trách nhiệm người đứng đầu, đồng thời tăng tính minh bạch, công khai ở cấp thôn, bản.

Thứ ba, xã được làm chủ từ đầu sẽ thúc đẩy các tổ chức đoàn thể tại địa phương (Hội Nông dân, Hội Phụ nữ, Đoàn Thanh niên…) cùng tham gia, hình thành mạng lưới hỗ trợ hộ nghèo hiệu quả hơn.

Thực tế cho thấy, tại nhiều địa phương đã chủ động áp dụng thí điểm hướng dẫn trong “Sổ tay”, chất lượng rà soát hộ nghèo và cận nghèo đã tăng lên rõ rệt; danh sách hưởng lợi ít bị phản ánh, mô hình sinh kế phù hợp hơn với năng lực của từng nhóm hộ; người dân cũng có cơ hội góp ý và giám sát rõ ràng hơn.

Từ công cụ chỉ đạo đến công cụ hỗ trợ quản trị hiện đại

“Sổ tay hướng dẫn” không chỉ là một tài liệu chỉ đạo hành chính đơn thuần. Tài liệu này được thiết kế như một bộ công cụ hỗ trợ hiện đại, cung cấp mẫu biểu, quy trình, bảng theo dõi tiến độ, nguyên tắc công khai - minh bạch - giám sát phù hợp với từng nhóm nhiệm vụ của cấp xã.

Các mẫu kế hoạch trong Sổ tay giúp xã xây dựng nội dung cụ thể, chi tiết theo quý, năm. Hệ thống các bước tổ chức tham vấn người dân, phối hợp với các tổ chức đoàn thể, công khai danh sách… cũng được tiêu chuẩn hóa, giúp xã chủ động kiểm soát rủi ro, sai sót ngay từ đầu.

Không dừng lại ở đó, Sổ tay còn tạo điều kiện để thống nhất phương pháp triển khai giữa các xã, các huyện và giữa các chương trình mục tiêu quốc gia. Đây là điều hết sức cần thiết trong bối cảnh lồng ghép, tích hợp nguồn lực đang trở thành yêu cầu bắt buộc trong quản trị công.

Trao quyền, nhưng phải trao cả niềm tin và nguồn lực

Trao thêm nhiệm vụ và quyền hạn cho chính quyền cấp xã là đúng hướng, nhưng nếu chỉ dừng ở đó thì chưa đủ. Để cơ chế phân quyền thực sự đi vào cuộc sống, cần đồng thời trao cả niềm tin, nguồn lực và cơ chế bảo đảm thực thi.

Trước hết là nguồn lực con người. Nhiều xã hiện vẫn thiếu cán bộ chuyên trách về nông thôn mới, giảm nghèo; cán bộ còn yếu về kỹ năng lập kế hoạch, thẩm định mô hình, tổng hợp báo cáo. Đào tạo, bồi dưỡng thường xuyên theo hướng "cầm tay chỉ việc", kết hợp công nghệ thông tin là yêu cầu cấp bách.

Tiếp đến là nguồn lực tài chính. Cấp xã cần được phân bổ một phần kinh phí quản lý chương trình, đồng thời được phép chủ động điều tiết trong khung ngân sách được giao. Chỉ như vậy, xã mới đủ điều kiện để tổ chức tốt các hoạt động từ vận động, tuyên truyền đến triển khai mô hình, kiểm tra, giám sát.

Cuối cùng là cơ chế kiểm tra, giám sát phải bảo đảm khuyến khích sự chủ động, sáng tạo, thay vì siết chặt thủ tục hành chính. Chỉ khi xã được đánh giá đúng theo kết quả thực tế, không bị áp lực hình thức, thì mới dám mạnh dạn làm mới, đổi mới cách tiếp cận.

Phụ nữ- nhân tố quan trọng trong tiến trình xây dựng nông thôn mới và xoá đói giảm nghèo

Tăng cường vai trò xã hội và cộng đồng - động lực để xã phát huy năng lực

Một yếu tố không thể thiếu trong việc phát huy vai trò cấp xã chính là sự tham gia thực chất của cộng đồng dân cư, các tổ chức xã hội và các tổ chức chính trị - xã hội tại cơ sở. Từ khâu rà soát hộ nghèo, lựa chọn mô hình sinh kế đến kiểm tra chất lượng công trình, công khai phân bổ nguồn lực - mọi hoạt động đều phải có sự đồng thuận, giám sát của người dân.

Sự thành công của một xã không chỉ thể hiện ở số hộ nghèo giảm, số tiêu chí đạt được, mà còn ở mức độ hài lòng, niềm tin của người dân đối với chính quyền cơ sở. Khi xã là nơi khơi nguồn cho những đổi thay tích cực, thì mỗi thôn, mỗi bản mới thực sự trở thành hạt nhân phát triển.

Việc trao thêm nhiệm vụ cho cấp xã trong xây dựng nông thôn mới và giảm nghèo không chỉ là điều chỉnh kỹ thuật quản lý, mà là biểu hiện cụ thể của tư duy quản trị hiện đại, lấy cơ sở làm trung tâm, lấy nhân dân làm chủ thể, lấy hiệu quả thực chất làm thước đo.

Trong tiến trình hiện đại hóa thể chế và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, cấp xã cần được nhìn nhận như một mắt xích chủ lực, chứ không chỉ là tuyến cuối. Tăng cường năng lực cho xã, trao quyền đi đôi với trách nhiệm và tạo điều kiện thuận lợi để xã thực hiện tốt nhiệm vụ, đó chính là cách thiết thực nhất để đạt được các mục tiêu phát triển bao trùm và bền vững.

Hồng Minh