Hiện nay, hơn lúc nào hết vấn đề môi trường đang được sự quan tâm đông đảo công chúng. Với vai trò trách nhiệm của mình, báo chí đã liên tục phản ánh được nhiều khía cạnh của môi trường, từ môi trường tự nhiên đến môi trường xã hội. Báo chí đã tạo ra cơ chế trong việc hình thành và phát triển các luồng dư là luận xã hội về vấn đề này trên các phương tiện truyền thông đại chúng để tạo dựng và thúc đẩy làm trong sạch môi trường sống của con người. Đó cũng là một đặc trưng của báo chí hiện đại Việt Nam - một nền báo chí mang đậm chất nhân văn và truyền thống văn hóa yêu thiên nhiên, yêu hòa bình của dân tộc ta. Việc truyền thông về môi trường góp phần hình thành và thể hiện dư luận xã hội, thay đổi nhận thức, hành vi của cộng đồng với bảo vệ môi trường.

Ảnh minh họa

Vai trò của truyền thông báo chí

Thứ nhất, Báo chí Việt Nam thực hiện chức năng là tham gia quản lý, giám sát, phản biện xã hội, là kênh thông tin chính thống góp phần phản ánh toàn diện và kịp thời thực trạng môi trường và các hoạt động quản lý môi trường, khơi dậy và định hướng xã hội về các vấn đề môi trường, phát hiện và phổ biến thông tin về các điển hình công tác thông tin về môi trường.

Thứ hai, Nhờ tính đại chúng, tính công khai – minh bạch của báo chí đã làm tăng thêm sự quan tâm của công chúng đến vấn đề môi trường. Từ đó, dư luận xã hội được hình thành và thể hiện cụ thể trên các phương tiện truyền thông đại chúng. Để đạt được điều đó, trước hết là sự nhiệt huyết, quyết tâm không ngừng của các nhà báo, phóng viên.

Thứ ba, Báo chí đã tạo dựng dư luận xã hội nhằm thay đổi nhận thức và hành động của công chúng với môi trường từ những điều mắt thấy tai nghe, các phóng viên đã đến tận nơi quan sát và thu thập thông tin, phản ánh đưa tin lên báo chí những điểm nóng về môi trường. Càng có nhiều người tham gia thì dư luận xã hội làng lớn. Việc thể hiện dư luận xã hội trên các phương tiện truyền thông đại chúng nói chung và thể hiện dư luận xã hội trong cuộc đấu tranh bảo vệ môi trường nói riêng đều dựa trên yêu cầu. Thông tin đưa ra công luận phải dẫn đến sự tranh luận của công chúng, nghĩa là các thông tin đó trở thành điểm khởi đầu cho dư luận xã hội và có tính chất phản ánh tính lợi ích của xã hội, tính cấp bách, tạo nên sự tranh luận.

Thứ tư, trên cơ sở nghiên cứu tập hợp, phân tích các ý kiến về một vấn đề môi trường, sau đó các tác phẩm báo chí ra đời dưới nhiều hình thức từ báo in, báo điện tử hoặc phát trên sóng phát thanh, truyền hình. Các chuyên mục này luôn thể hiện các vấn đề môi trường góc cạnh, chi tiết, sâu sắc, thẳng thắn với các nghiên cứu tập hợp, phân tích sắc bén. Đặc biệt, các phóng viên luôn đề cao sự tham gia của người dân, vừa góp phần tăng tính khách quan cho tác phẩm, vừa tạo điều kiện cho người dân được nói lên những tâm tư nguyện vọng của chính mình.

Thứ năm, Báo chí là diễn đàn trao đổi thông tin giữa Nhân dân và Nhà nước. Báo chí mở diễn đàn ở trên các phương tiện truyền thông đại chúng để đăng tải các ý kiến, hay mở những diễn đàn trực tiếp góp phần thu thập ý kiến của người dân được công khai, minh bạch, phản ánh các vấn đề để người dân bày tỏ quan điểm, ý kiến của mình về vấn đề bảo vệ môi trường, ngoài ra cũng cung cấp những câu trả lời từ chức trách có thẩm quyền về giải đáp thắc mắc cho người dân. Ngoài ra, còn có các mục diễn đàn nhỏ để công chúng bày tỏ thái độ về vấn đề mà được đề cập đến; cùng một sự kiện, vấn đề nào đó để tham khảo các ý kiến của người dân; hoặc phỏng vấn lấy ý kiến nhanh của các chuyên gia.

Thứ sáu, Báo chí tích cực tuyên truyền chính sách liên quan đến môi trường (Luật môi trường 2020, các nghị quyết, nghị định,... của Đảng và Nhà nước) góp phần tuyên truyền rộng rãi chính sách đã, đang và sắp được thi hành đến Nhân dân. Tránh những sai phạm, vi phạm pháp luật không đáng có liên quan đến môi trường. Đồng thời nâng cao nhận thức của người dân về chính sách môi trường từ đó thực thi nghiêm chỉnh và đúng quy định của pháp luật. Ngoài ra, người dân là kênh thông tin phản ánh được thực tiễn khi đưa Luật hay nghị quyết, nghị định vào thực tế cuộc sống đã có những mặt tích cực và hạn chế như thế nào, góp phần vào công tác chỉnh sửa, bổ sung bộ Luật được hoàn chỉnh. Bộ Luật được sát và gắn với thực tiễn, việc làm như vậy phản ánh được đất nước Xã hội chủ nghĩa Việt Nam của dân, do dân, vì dân

Đề xuất một số giải pháp

Những năm qua, vấn nạn ô nhiễm môi trường, khí thải độc hại vượt ngưỡng báo động, một số địa phương có tình trạng khai thác đến mức cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên ngày càng trở nên nhức nhối. Cùng với những tác động của biến đổi khí hậu, thiên tai khắc nghiệt đã hiện hữu trong đời sống con người, để lại những hậu quả lâu dài, đã và đang đặt ra nhiều thách thức, nguy cơ mới cho nhân loại. Hơn lúc nào hết, nhiệm vụ bảo vệ môi trường và phát triển bền vững phải được đặt lên hàng đầu, trở thành nhiệm vụ trọng tâm khi tiến hành bổ sung, sửa đổi các chính sách pháp luật, công tác tuyên truyền, phổ biến kiến thức, giáo dục nâng cao nhận thức, khuyến khích sự thay đổi bằng hành động cụ thể, hướng đến các giải pháp tổng thể, trong đó ưu tiên cho các hoạt động sản xuất, kinh doanh gắn chặt với bảo vệ môi trường.

Ảnh minh họa

Trong số rất nhiều thông tin về môi trường hàng ngày thì những tin phản ánh về điểm nóng, về ô nhiễm luôn lấn át những tin về mô hình làm tốt, làm được của công tác bảo vệ môi trường. Truyền thông cần và được xem như là một công cụ quan trọng, cơ bản tác động trực tiếp hoặc gián tiếp làm thay đổi hành vi về bảo vệ môi trường của cộng đồng. Công tác truyền thông cần phải đổi mới để cân bằng được lượng thông tin giữa cái được và cái chưa được trong công tác bảo vệ môi trường. Đây là trách nhiệm không chỉ của những người làm báo, những cơ quan truyền thông mà còn có trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước trong việc phối hợp, chủ động cung cấp thông tin kịp thời

Trong những năm qua, hàng trăm sự kiện với hàng triệu tin, bài được các cơ quan báo chí đăng tải, tuyên truyền để hướng tới mục tiêu vì một Việt Nam phát triển bền vững. Một trong nhiều số đó là các sự kiện Chiến dịch Giờ Trái đất, Ngày Môi trường thế giới, Ngày Đại dương thế giới,... hay nhiều hơn nữa là các bài viết tuyên truyền về tác hại của rác thải nhựa, phân loại rác thải tại nguồn,… Những thông điệp truyền đi như mưa dầm thấm lâu, từng bước làm thay đổi nhận thực của mỗi người dân, mỗi tổ chức trong công tác bảo vệ nói chung và nêu cao trách nhiệm của mình nói riêng. Tôi cho rằng, báo chí không chỉ góp phần bảo vệ môi trường mà đang xây dựng cho chúng ta một văn hóa bảo vệ môi trường, bảo vệ Trái đất. Văn hóa bảo vệ môi trường đó sẽ lan truyền qua những câu chuyện hàng ngày, những lời khuyên răn của ông bà, cha mẹ đối với trẻ nhỏ,… Và đến một thời điểm nào đó, chúng ta hoàn toàn có thể kỳ vọng rằng, ý thức bảo vệ môi trường, bảo vệ Trái đất của người Việt sẽ trở thành “nếp sống” và "thói quen". Đó mới là cái gốc của vấn đề!.

Mong muốn và đề xuất tới các cơ quan báo chí nên nhận diện cụ thể, chọn lựa đúng vấn đề “nóng” hiện nay để phản ánh; bắt buộc phải sử dụng chuyên gia để giải đáp hoặc trực tiếp viết bài; đặc biệt các chuyên gia cần tham gia trực tiếp vào quá trình tác nghiệp cùng với phóng viên để có những tương tác, chia sẽ, nhận định đúng vấn đề để người làm báo truyền thông có thuyết phục, lan tỏa thông điệp đúng, thuyết phục, hành động,...

Dưới góc độ tiếp cận quản lý báo chí, theo tôi, các cơ quan báo chí khi truyền thông về môi trường cần đảm bảo những yêu cầu sau đây:

Thứ nhất, thông điệp về môi trường trên báo chí phải đúng với chủ trương của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước. Báo chí ở nước ta là cơ quan ngôn luận của Đảng và Nhà nước. Nghị quyết số 16-NQ/TW ngày 01/8/2007 của Ban Chấp hành Trung ương “Về công tác tư tưởng, lý luận và báo chí trước yêu cầu mới” đã chỉ rõ: “Báo chí là tiếng nói của Đảng, Nhà nước, của tổ chức chính trị - xã hội và là diễn đàn của nhân dân, đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng, sự quản lý của Nhà nước và hoạt động trong khuôn khổ pháp luật; phải đảm bảo tính tư tưởng, tính chân thật, tính nhân dân, tính chiến đấu và tính đa dạng của hoạt động báo chí”. Do vậy, để quản lý tốt thông điệp về môi trường thì báo chí cần bám sát định hướng của Đảng và Nhà nước về môi trường trong mỗi giai đoạn để người dân được nắm rõ, việc tuyên truyền đạt hiệu quả.

Thứ hai, thông điệp về môi trường trên báo chí phải phù hợp với tôn chỉ mục đích của cơ quan báo chí. Với Tạp chí là sản phẩm báo chí đăng bài có tính chất chuyên ngành và định kỳ được đăng tải trên môi trường mạng. Các bài đăng có tính chất chuyên ngành thường mất nhiều thời gian nghiên cứu. Do vậy, các cơ quan cần tránh sa đà vào việc đưa tin, giật tít, chạy theo xu hướng thị trường mà cần tập trung làm tốt chuyên môn và phát huy thế mạnh của mình là các thông điệp có chất lượng và tính học thuật cao, phù hợp với nhóm độc giả mà báo chí hướng tới, là địa chỉ thông tin tin cậy cho công chúng và giới chuyên môn.

Thứ ba, thông điệp về môi trường trên báo chí phải có tính thời sự, chuẩn xác rõ ràng, kịp thời, trung thực, chính xác, khách quan thể hiện sự đa chiều và thiết thực. Tính thời sự, chính xác và khách quan là những nguyên tắc hàng đầu của báo chí. Do vậy, thông điệp về môi trường trên báo chí cũng phải đảm bảo được những yêu cầu quan trọng này. Trong những năm gần đây, sự phát triển của Internet đã khiến thông tin được truyền đi nhanh. Nhưng điều này không đồng nghĩa với chất lượng và tính chính xác của thông tin được đăng tải. Tình trạng nhiều phóng viên nhà báo sử dụng tin tức được khai thác trên mạng chưa được kiểm chứng, hoặc “xào xáo” lại bài viết đã được đăng tải gây ra tình trạng “vừa thừa vừa thiếu” thông tin. Báo chí cần phải phản ánh trung thực, khách về các sự kiện, thông tin liên quan tới môi trường, tuyệt đối không làm sai lệch bản chất sự việc hay chọn lọc, giàn dựng thông tin gây hoang mang trong dư luận.

Thứ tư, thông điệp về môi trường trên báo chí phải hấp dẫn, sáng tạo. Một tác phẩm báo chí hay, một thông điệp báo chí hiệu quả thì sự đón nhận của công chúng chính là một trong những tiêu chí đánh giá quan trọng nhất. Môi trường là một lĩnh vực nặng tính học thuật, nhiều thuật ngữ chuyên môn nên vốn kén độc giả. Nếu thông điệp về môi trường đơn điệu, nghèo nàn, sử dụng nhiều thuật ngữ chuyên môn sẽ khó thuyết phục độc giả. Do vậy, báo chí cần phải thể hiện thông điệp một cách hấp dẫn, sinh động và sáng tạo để độc giả dễ tiếp thu hơn. Sự phổ biến của thông tin và sự tiến bộ nhanh chóng trong lĩnh vực khoa học công nghệ đã tạo ra một cuộc cách mạng về cách công chúng tiếp nhận thông tin. Sự biến đổi này đặt ra thách thức to lớn đối với các cơ quan báo chí và nhà báo hiện đại, yêu cầu họ phải đổi mới cả về nội dung và hình thức, ứng dụng linh hoạt công nghệ thông tin và các phương thức truyền tải thông điệp để tạo ra những tác phẩm báo chí về bảo vệ môi trường. Nhận thức chuyển biến này, một số cơ quan báo chí tại Việt Nam đã bắt đầu áp dụng và phát triển công nghệ vào trong các bài viết về môi trường, có thể kể tới đồ họa, âm thanh, video, các chương trình tương tác hay đa dạng hóa phương thức trình bày tác phẩm báo chí về môi trường, từ những tác phẩm có chiều sâu thông tin như Mega Story, Long-form, đến tác phẩm Infographics, bài kiểm tra thông tin,... Điều này đòi hỏi người làm báo phải liên tục trau dồi chuyên môn và không ngừng cập nhật phương thức sáng tạo nội dung để theo kịp cuộc chơi.

Tài liệu tham khảo

1. Nguyễn Văn Dững (2011), Báo chí và dư luận xã hội, NXB Lao động, Hà Nội;

2. Giảm thiểu ô nhiễm thông qua quan hệ đối tác, báo cáo phân tích ô nhiễm quốc gia thí điểm cho Việt Nam. Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế Tác động của ô nhiễm môi trường đến đa dạng sinh học và sức khỏe con người. Việt Nam, 10-11/3/2022. Các trang từ 11 - 152;

3. Nguyễn Văn Phước và các cộng sự. Tác động của ô nhiễm không khí đến sức khoẻ người dân tại TP Hồ Chí Minh và xây dựng giải pháp bảo vệ sức khỏe người dân. Kỷ yếu Hội thảo khoa học Quốc tế. Tác động của ô nhiễm môi trường đến đa dạng sinh học và Sức khỏe con người Việt Nam, 10 - 11/3/2022. Các trang từ 215 -231;

4. Phạm Ngọc Đăng. Đánh giá đúng hiện trạng và nguyên nhân ô nhiễm không khí đô thị nước ta để tìm ra các giải pháp cải thiện hữu hiệu. Tạp chí Kinh tế Môi trường, số 165 - tháng 8/2020, trang 73-76;

5. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2021), Báo cáo hiện trạng môi trường quốc gia giai đoạn 2015-2020.

1. Trần Phương Uyên