Ô nhiễm không khí – thách thức lớn đặt ra với các đô thị Việt Nam

Phát biểu chỉ đạo tại hội nghị, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy nhấn mạnh rằng tình trạng ô nhiễm môi trường nói chung và ô nhiễm không khí nói riêng tại các thành phố lớn hiện nay là một thách thức rất lớn. Lãnh đạo Đảng và Nhà nước, đặc biệt là Tổng Bí thư Tô Lâm và Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính, đã nhiều lần nhấn mạnh yêu cầu cần có các giải pháp căn cơ, đồng bộ để giải quyết dứt điểm vấn đề này – nhất là trong các buổi làm việc với Thành ủy Hà Nội và Hội đồng điều phối vùng Đồng bằng sông Hồng.

Trên thực tế, các bộ ngành trung ương và chính quyền các đô thị lớn như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh đã triển khai nhiều biện pháp nhằm kiểm soát và xử lý ô nhiễm không khí. Tuy nhiên, kết quả đạt được vẫn chưa tương xứng với kỳ vọng, đặc biệt là trong các thời điểm ô nhiễm cao điểm diễn ra từ tháng 10 đến tháng 4 năm sau.

Bộ trưởng cho biết, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã chủ động tổ chức nhiều cuộc hội thảo phối hợp với Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, UBND thành phố Hà Nội, trong đó đáng chú ý là hội thảo tại Nhà Quốc hội vào tháng 4 vừa qua, nhằm tìm kiếm giải pháp kiểm soát ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn.

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Đỗ Đức Duy phát biểu chỉ đạo tại cuộc họp

Trước đây, Chính phủ giao Bộ Xây dựng chủ trì đề án khắc phục ô nhiễm không khí. Tuy nhiên, theo đề xuất của Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà, định hướng đã được điều chỉnh theo hướng xây dựng Kế hoạch hành động quốc gia, phù hợp với tinh thần phân cấp, phân quyền: địa phương là nơi ra quyết định và chịu trách nhiệm tổ chức thực hiện; Trung ương xây dựng khung định hướng và hỗ trợ về thể chế, kỹ thuật.

Trong quá trình xây dựng dự thảo, Bộ đã phối hợp chặt chẽ với chuyên gia, nhà khoa học, các bộ ngành, tổ chức quốc tế, đồng thời báo cáo Phó Thủ tướng Chính phủ vào ngày 27/3/2025 về các nội dung trọng tâm. Dự thảo được xây dựng trên cơ sở nghiên cứu thực tiễn trong nước, kinh nghiệm quốc tế, và dự báo áp lực môi trường trong 5 - 10 năm tới để định hướng các nhiệm vụ cấp bách, quyết liệt kiềm chế gia tăng ô nhiễm.

“Nhiệm vụ kiểm soát ô nhiễm không khí không còn là công việc riêng của ngành môi trường, mà là yêu cầu cấp thiết đối với cả hệ thống chính trị trong bối cảnh Việt Nam bước vào giai đoạn phát triển mới, hướng tới tăng trưởng kinh tế hai con số. Nếu không kiểm soát chặt chẽ, tốc độ phát thải có thể cao gấp 1,5 lần tốc độ tăng trưởng GDP, và khi đó chi phí khắc phục hậu quả sẽ rất lớn” – Bộ trưởng nói.

Bộ trưởng dẫn chứng điển hình thành công từ Bắc Kinh (Trung Quốc) – nơi từng có mức độ ô nhiễm nghiêm trọng hơn Hà Nội hiện nay. Nhưng nhờ đầu tư mạnh hàng tỷ USD và áp dụng đồng bộ các biện pháp, Bắc Kinh đã cải thiện đáng kể chất lượng không khí, chứng minh rằng hành động sớm và đúng hướng sẽ tiết kiệm chi phí và đạt hiệu quả bền vững.

Bộ trưởng Đỗ Đức Duy đề nghị các đại biểu tập trung góp ý theo 3 nhóm nội dung:

Thứ nhất, đánh giá nguyên nhân ô nhiễm trong dự thảo – đã đầy đủ, chính xác chưa? Đâu là nguyên nhân chính? Cần chỉ rõ mức độ tác động của từng nhóm nguồn phát thải để định hướng ưu tiên.

Thứ hai, góp ý về tính căn cơ, khả thi, hiệu quả của các nhóm giải pháp – từ công trình, phi công trình, đến cơ chế chính sách, truyền thông và giáo dục cộng đồng.

Thứ ba, làm rõ phân công thực hiện: ai làm, làm khi nào, nguồn lực nào đảm bảo? Dự thảo xác định rõ vai trò của địa phương là chính, Trung ương giữ vai trò thiết kế khung thể chế và đầu tư các hệ thống nền tảng.

Ví dụ, muốn kiểm soát khí thải giao thông cần đồng bộ từ hệ thống đăng kiểm, kiểm định, đến tiêu chuẩn kỹ thuật, cùng với đó là cơ chế hỗ trợ chuyển đổi sang xe điện. TP.HCM đã bước đầu hỗ trợ tài xế công nghệ chuyển sang phương tiện điện, cho thấy hướng đi này hoàn toàn khả thi nếu có chính sách rõ ràng.

Đặc biệt, Bộ trưởng yêu cầu đặt ra mục tiêu kết quả cụ thể ngay trong năm nay. Ví dụ tại Hà Nội – nơi mùa cao điểm ô nhiễm trùng với nhiều sự kiện lớn, cần có kế hoạch hành động rõ ràng để đến cuối năm 2025 chất lượng không khí được cải thiện so với đầu năm, và các năm sau phải tốt hơn năm trước.

Nhận diện nguyên nhân – đề xuất giải pháp – phân công rõ ràng

Tại cuộc họp, ông Hoàng Văn Thức – Cục trưởng Cục Môi trường trình bày tóm tắt nội dung dự thảo Kế hoạch hành động quốc gia về quản lý chất lượng không khí giai đoạn 2025–2030.

Theo ông Thức, dự thảo được xây dựng trên cơ sở chỉ đạo của Thủ tướng Chính phủ, nhằm cụ thể hóa Đề án khắc phục ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn, đồng thời kế thừa kinh nghiệm quốc tế. Chính phủ đã giao Bộ Nông nghiệp và Môi trường làm cơ quan chủ trì, phối hợp với các địa phương, các bộ ngành liên quan.

Về thực trạng ô nhiễm không khí, báo cáo nêu rõ: Giao thông là nguồn phát thải lớn: Hiện cả nước có khoảng 6,8 triệu ô tô và 77 triệu mô tô, xe máy – chủ yếu tập trung tại các đô thị lớn. Hoạt động đốt ngoài trời, xây dựng, công nghiệp (đặc biệt là 28 nhà máy nhiệt điện than tập trung tại miền Bắc), cùng điều kiện khí hậu thời tiết bất lợi là những nguyên nhân chính khiến chất lượng không khí suy giảm.

Báo cáo cũng chỉ ra: chất lượng không khí tại Hà Nội nhiều thời điểm có nồng độ bụi mịn (PM2.5) vượt tiêu chuẩn cho phép. Việc kiểm soát các nguồn thải phân tán hiện vẫn chưa được triển khai đồng bộ và quyết liệt. Dữ liệu quan trắc chưa đầy đủ, chưa phản ánh chính xác tình trạng môi trường ở nhiều khu vực.

Dự thảo đề xuất các nhóm giải pháp lớn, bao gồm: Tăng cường kiểm soát các nguồn phát thải lớn: phương tiện giao thông, công nghiệp, xây dựng, đốt rác tự phát… Thiết lập cơ chế phối hợp liên vùng trong kiểm soát ô nhiễm không khí; Nâng cao chất lượng hệ thống quan trắc môi trường; Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ và chuyển đổi năng lượng sạch; Tuyên truyền, nâng cao nhận thức cộng đồng.

Dự thảo đặt ra một số chỉ tiêu cụ thể, nhằm đo lường hiệu quả thực thi như: tỷ lệ giảm nồng độ bụi mịn trung bình năm tại các đô thị lớn, số điểm quan trắc tự động liên tục, số lượng phương tiện giao thông thân thiện môi trường...

Đặc biệt, kinh nghiệm từ Trung Quốc được nhắc đến như một điển hình thành công: thông qua ý chí chính trị cao, cơ chế trách nhiệm rõ ràng, ưu tiên các dự án đột phá, quản lý bằng dữ liệu và kiểm soát đồng bộ các nguồn phát thải.

Hành động trách nhiệm vì sự phát triển bền vững

Tại hội nghị, các chuyên gia, nhà khoa học, đại diện các bộ ngành và địa phương đã thẳng thắn đóng góp nhiều ý kiến nhằm hoàn thiện dự thảo Kế hoạch hành động quốc gia về kiểm soát ô nhiễm không khí. Các ý kiến tập trung làm rõ ba nhóm nội dung chính: nhận diện nguyên nhân, tính khả thi của giải pháp và cơ chế triển khai thực hiện.

Trước hết, nhiều đại biểu cho rằng cần chỉ rõ nguyên nhân chính gây ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn, tránh liệt kê dàn trải mà không xác định được trọng tâm. Theo đó, giao thông đô thị với mật độ phương tiện dày đặc, hoạt động xây dựng và phát thải công nghiệp được đánh giá là những nguồn phát thải chính, bên cạnh đó là các hoạt động dân sinh như đốt rác, đun nấu bằng nhiên liệu truyền thống, đặc biệt ở khu vực ven đô.

Một số chuyên gia từ các trường đại học kỹ thuật và viện nghiên cứu lưu ý rằng dự thảo vẫn còn thiếu số liệu định lượng, mục tiêu cụ thể về chất lượng không khí theo từng giai đoạn. Việc đưa ra các chỉ tiêu như nồng độ bụi mịn PM2.5, tỷ lệ giảm nguồn phát thải hoặc tăng cường vùng xanh cần được cụ thể hóa để làm cơ sở đo lường tiến độ và hiệu quả thực hiện.

Về giải pháp, các ý kiến ghi nhận dự thảo đã tiếp cận tương đối toàn diện, từ giải pháp công trình như phát triển hệ thống quan trắc, trạm đo tự động, đến phi công trình như truyền thông, giáo dục, chính sách ưu đãi giao thông xanh. Tuy nhiên, nhiều đại biểu đề xuất cần tập trung vào một số giải pháp đột phá, ví dụ như kiểm soát khí thải phương tiện cũ, hỗ trợ chuyển đổi phương tiện giao thông sạch, quy hoạch lại không gian đô thị gắn với hành lang xanh và lưu thông không khí.

Đại diện các địa phương như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh và Đà Nẵng cũng nêu lên khó khăn trong triển khai thực tế, như thiếu thiết bị quan trắc, thiếu dữ liệu theo thời gian thực, chưa có quy chuẩn kỹ thuật thống nhất, đồng thời đề xuất tăng cường phân cấp và hỗ trợ kỹ thuật từ trung ương để địa phương có thể chủ động hơn trong quản lý chất lượng không khí.

Tổng hợp các ý kiến tại hội nghị cho thấy sự đồng thuận cao về sự cần thiết và cấp bách của kế hoạch hành động, đồng thời cũng thể hiện mong muốn kế hoạch được xây dựng một cách thiết thực, khả thi và gắn với trách nhiệm rõ ràng của từng cấp, từng ngành trong hệ thống chính trị.

Hoàng Anh