An toàn đập, hồ chứa nước còn nhiều hạn chế

Việt Nam là một trong những nước chịu ảnh hưởng trực tiếp, nặng nề của thiên tai, biến đổi khí hậu, mưa, bão, lũ, các hồ chứa nước thủy lợi nếu không bảo đảm an toàn thì khi xảy ra sự cố sẽ gây thiệt hại đến tính mạng, tài sản của Nhà nước và nhân dân.

Theo ông Lương Văn Anh, Phó Cục trưởng Cục Thủy lợi cho biết, hiện nay cả nước có hơn 7.300 đập, hồ chứa thủy lợi (592 đập dâng, hơn 6.700 hồ chứa) với tổng dung tích trữ khoảng 15,2 tỷ m3. Các đơn vị trực thuộc Bộ NN&PTNT được giao quản lý 4 hồ chứa quan trọng đặc biệt và 1 hồ liên tỉnh. 8 hồ chứa thủy lợi liên tỉnh còn lại Bộ phân cấp cho các địa phương quản lý. Tại các địa phương quản lý hơn 6.700 hồ. 63 đơn vị cấp tỉnh quản lý kỹ thuật (QLKT) hơn 2.300 hồ chứa lớn, vừa và nhỏ (chiếm 34%). Các đơn vị cấp huyện, xã QLKT hơn 4.200 hồ chứa (trong đó 64% là hồ nhỏ).

Thực trạng về lòng hồ và vùng hạ du đập, nhiều hồ chứa chỉ giải phóng mặt bằng (GPMB) lòng hồ đến cao trình mực nước dân bình thường (MNDBT), chưa GPMB đến cao trình mực nước lũ thiết kế (MNLTK) cho thấy, nhiều vụ vi phạm như xây nhà, trồng cây,… làm giảm không gian chứa và khả năng thoát lũ của một số hồ chứa lớn như hồ Núi Cốc, Vực Mấu, Ayun Hạ, La Ring, Dầu Tiếng,... Hoạt động dân sinh diễn ra trong khu vực lòng hồ tạo áp lực cho công tác vận hành hồ chứa. Bên cạnh đó, về mặt pháp lý, các hồ chứa thuỷ lợi phải được vận hành theo quy trình vận hành (QTVH) được lập, phê duyệt, công bố công khai theo quy định. Tuy nhiên, hiện mới chỉ có 28% số hồ được lập QTVH (gồm 213 hồ tràn có cửa van điều tiết và 1.600 hồ mà tràn xả lũ là tràn tự do). Việc vận hành theo QTVH hiện nay chủ yếu căn cứ vào các yếu tố thời tiết dự báo (mưa dự báo), do thiếu các thiết bị đo mưa trên lưu vực hồ chứa.

Một số nhiệm vụ thực hiện còn hạn chế do chưa có đủ kinh phí, tập trung ở nhóm hồ vừa và nhỏ. Ngoài ra, theo QCVN 04-05:2022, lòng hồ là vùng được xác định từ ranh giới giải phóng mặt bằng trở xuống của dự án hồ chứa nước. Theo quy định tại Nghị định số 129/2017/NĐ-CP thì đất gắn với lòng hồ là tài sản kết cấu hạ tầng thủy lợi. Điều này gây khó khăn trường hợp lòng hồ được xác định là vùng đất từ cao trình đỉnh đập trở xuống. Bên cạnh đó, một thực tế cho thấy, trường hợp cần thăm dò, khai thác khoáng sản ở khu vực cấm hoạt động khoáng sản, cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền cấp giấy phép phải báo cáo Thủ tướng Chính phủ xem xét, quyết định việc điều chỉnh quy hoạch khoáng sản có liên quan. Tuy nhiên, hiện nay nhiều địa phương chưa điều chỉnh quy hoạch khoáng sản để làm cơ sở cho việc thăm dò, khai thác khoáng sản trong lòng hồ chứa thuỷ lợi.

Sau cơn bão số 3, số hồ hư hỏng nặng tăng thêm 68 hồ. Công tác vận hành hồ chứa bộc lộ nhiều hạn chế như: một số QTVH được phê duyệt đến nay đã hơn 10 năm chưa được rà soát, điều chỉnh, bổ sung. Các hồ chứa mà lòng hồ có hoạt động dân sinh, hạ du bị ngập thì việc vận hành theo QTVH sẽ gặp nhiều khó khăn.

Theo thống kê của Cục Thủy lợi, về quan trắc khí tượng thủy văn chuyên dùng, giám sát vận hành hồ, 17% số hồ đã được lắp đặt thiết bị quan trắc KTTV chuyên dùng, thiết bị GSVH hồ chứa. Đây là các thiết bị hỗ trợ đắc lực cho công tác chỉ đạo, vận hành hồ theo QTVH được duyệt và theo diễn biến thực tế. Khi ứng phó tình huống khẩn cấp chỉ có 17% số hồ được xây dựng phương án ứng phó với tình huống. Như vậy, các hồ chứa, đặc biệt hồ lớn, hạ du đông dân cư nếu không được xây dựng phương án, khi có tình huống sẽ rất bị động trong công tác ứng phó.

Cần có những giải pháp đồng bộ về xây dựng, hoàn thiện chính sách đối với đập, hồ chứa

Ông Đỗ Văn Thành, Viện trưởng Viện Quy hoạch Thủy lợi cho biết, nhiều đập, hồ chứa của nước ta đã xây dựng trên 30 năm, xảy ra hư hỏng xuống cấp, bồi lắng lòng hồ. Nhiều hồ chứa được chuyển sang phục vụ đa mục tiêu, đặt ra yêu cầu tính toán lại nhiệm vụ và thông số thiết kế.

Khẳng định hiệu quả thông tin dự báo, cảnh báo để vận hành an toàn và hiệu quả hồ chứa trong tích nước, trữ nước cũng như ứng phó với thời tiết cực đoan, mưa lũ, nhiều chuyên gia cho rằng, cần có những giải pháp đồng bộ về xây dựng, hoàn thiện chính sách đối với đập, hồ chứa. Trong đó, khẩn trương hoàn thiện hệ thống các quy chuẩn, tiêu chuẩn kỹ thuật, định mức kinh tế kỹ thuật phục vụ khảo sát, thiết kế, thi công, quản lý vận hành đập, hồ chứa nước phù hợp với tình hình mới. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ mới như: Hệ thống quan trắc tự động và các công cụ hỗ trợ ra quyết định vận hành,… Đặc biệt, ưu tiên nâng cao năng lực thông tin, cảnh báo, dự báo, xây dựng các hệ thống quan trắc ở vùng thượng lưu và các hồ chứa để hỗ trợ phân tích thủy văn. Bên cạnh đó, xây dựng các công cụ hỗ trợ, áp dụng tiến bộ kỹ thuật, trí tuệ nhân tạo (AI) trong việc ra quyết định vận hành an toàn đập, hồ chứa để chủ động dự báo, cảnh báo nguồn nước và đưa ra kịch bản cắt lũ, xả lũ phù hợp, đảm bảo an toàn cho vùng hạ du.

Dẫn chứng sử dụng công nghệ số và các hệ thống thông minh trong hỗ trợ quản lý đập, hồ chứa là yếu tố quan trọng, ông Hà Ngọc Tuấn, Phó Giám đốc Công ty KIV, đại diện Liên danh KIV - Weatherplus chia sẻ, đến nay đã có khoảng 40 hồ chứa lớn nhỏ đã ứng dụng thử nghiệm và thương mại hệ thống quản lý Weatherplus. Đối với ngành Thủy điện, hệ thống chứng minh hiệu quả khi giúp tăng thu nhập từ 3% đến 15% doanh thu thông qua tiết kiệm nguồn nước. Với ngành Thủy lợi đã có những thử nghiệm ban đầu tại hồ Định Bình của tỉnh Bình Định, kết quả cho thấy, giúp tiết kiệm được 100 triệu m3 nước trong vụ Đông Xuân 2019-2020.

Tính toán lưu lượng nước về hồ chứa chúng ta có thể sử dụng thời gian thực để quyết định trong quá trình vận hành. Đối với hồ chứa vừa và nhỏ có thể ra quyết định đóng mở cửa van trong 5 đến 10 phút, hồ lớn có thể ra quyết định trong vòng 30 phút hoặc 1 tiếng. Vấn đề đặt ra là phải tính chính xác được lưu lượng vào hồ chứa trong quá trình vận hành.

Đại diện Cục Cục Thủy lợi cho biết, thực hiện chỉ đạo của Bộ NN&PTNT, Cục đã và đang tập trung giải quyết các vấn đề liên quan đến cơ chế, chính sách về giá sản phẩm dịch vụ thủy lợi, cơ sở hạ tầng, kinh phí duy tu, sửa chữa, bảo trì, đảm bảo an toàn hồ đập, đồng thời tham mưu đề xuất sửa đổi bổ sung một số Nghị định liên quan đến lĩnh vực thủy lợi, đáp ứng yêu cầu trong tình hình mới hiện nay. Theo đó, Cục đã tham mưu lãnh đạo Bộ NN&PTNT chỉnh sửa Nghị định 114 về quản lý an toàn đập, hồ chứa nước để công tác quản lý, vận hành và đặc biệt là hoàn thiện bộ máy tổ chức khai thác, quản lý đảm bảo hiệu quả và quy trình vận hành công trình thủy lợi đa mục tiêu, vừa đảm bảo an toàn trong tích nước phục vụ sản xuất, vừa tham gia cắt lũ, phòng chống ngập lụt hạ du trong thời điểm biến đổi khí hậu, thời tiết cực đoan, mưa lũ tăng cao như hiện nay.

VŨ ĐỨC MẠNH
Trường Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội
Nguồn: Tạp chí Tài nguyên và Môi trường số 23 (Kỳ 1 tháng 12) năm 2024