Công tác quản lý nhà nước đối với nước thải

Với hệ thống pháp luật trong bảo vệ tài nguyên nước (TNN), quản lý nước thải đã được ban hành và khá hoàn thiện, việc triển khai, tuân thủ trên thực tiễn đã có nhiều tiến bộ, phù hợp xu thế phát triển KT-XH của đất nước như: Quốc hội đã thông qua Luật TNN (năm 2012); Thủ tướng Chính phủ ban hành Chiến lược quốc gia về TNN đến năm 2020. Bên cạnh đó, Việt Nam hiện là thành viên của Công ước Liên hợp quốc về Luật Sử dụng các nguồn nước liên quốc gia cho mục đích giao thông thủy, nhằm thống nhất quản lý nguồn nước thải.
Việc chồng chéo trong công tác phân cấp quản lý vấn đề kiểm soát ô nhiễm nguồn nước cũng là một trong những lí do khiến cho công tác quản lý nước thải tại các đô thị chưa hiệu quả. Cụ thể, hiện nay vấn đề kiểm soát ô nhiễm nước ở nước ta được thực hiện theo 2 Luật là Luật BVMT và Luật TNN. Trong cả 2 luật này đều quy định vấn đề quản lý, xử lý ô nhiễm nước đều thuộc về các địa phương, nhưng với những hướng dẫn, các quy chuẩn, tiêu chuẩn về nước mặt, xả thải do các cơ quan chức năng khác nhau. Bởi vậy, nếu các ngành không có sự phối hợp chặt chẽ có thể gây ra những xung đột trong công tác quản lý kiểm soát nguồn nước. Bên cạnh đó, một số quy định, chính sách ban hành còn chậm và “đi sau” thực tế, dẫn đến những lúng túng trong quản lý và khó khăn cho các tổ chức, cá nhân khi thực thi.
Việc xây dựng bộ cơ sở dữ liệu về các nguồn thải để phục vụ công tác quản lý nước thải còn hạn chế, bởi chưa có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành quản lý, giữa cấp trung ương, địa phương và giữa các địa phương trong cùng LVS, thậm chí giữa các đơn vị chức năng trong cùng cơ quan quản lý.
Thực tế, theo quy định, nước thải phải được xử lý đạt quy chuẩn Việt Nam (QCVN) phù hợp với mục đích sử dụng lại, nhưng hiện chưa có quy chuẩn kỹ thuật về chất lượng nước dẫn đến không kiểm soát được chất lượng nước thải đưa vào tái sử dụng có đảm bảo hay không. Bên cạnh đó, các quy định về tái sử dụng nước thải cũng chưa làm rõ quyền hạn, trách nhiệm của các bên liên quan đến “xử lý nước thải đạt QCVN phù hợp với mục đích sử dụng” trong trường hợp có sự thỏa thuận tái sử dụng nước giữa các đơn vị với nhau.
Công tác cấp giấy phép xả nước thải, một công cụ quan trọng trong quản lý, kiểm soát nước thải để bảo vệ TNN, chưa phát huy rõ vai trò như mục tiêu đề ra. Việc cấp phép hiện mới chỉ xem xét cho từng công trình riêng lẻ, chưa thực sự triển khai theo mô hình quản lý tổng hợp tải lượng, gồm việc đánh giá “khả năng tiếp nhận nước thải” (hay các khái niệm tương đương như “tải lượng tối đa”, “sức chịu tải”) của thủy vực và xác định, phân bổ hạn ngạch xả thải vào nguồn nước,...
Việc giám sát, thanh tra, kiểm tra, quản lý xả thải của nước ta còn chưa rõ ràng, thiếu sự thống nhất. Chức năng và trách nhiệm trong việc giám sát và quản lý xả thải từ khâu cấp phép đến khâu thanh tra, giám sát và xử lý hậu quả còn rất lúng túng, thiếu nguồn lực, công nghệ, thiếu sự phối hợp với địa phương và đặc biệt thiếu sự tham gia của người dân nên không phát hiện, kiểm soát kịp thời chất thải. Ngoài ra, công nghệ xả thải còn kém nên việc xử lý nước thải chưa hiệu quả, đặc biệt đối với các KCN lớn và khu kinh tế ven biển, điển hình là vụ Formosa đã bộc lộ rõ các “điểm yếu” trong quản lý.
Trách nhiệm các bên trong quản lý giám sát môi trường và nước xả thải còn chưa rõ ràng từ công tác quy hoạch, xây dựng đến vận hành các cơ sở sản xuất công nghiệp và làng nghề. Các quy định về quy trình xử lý nước thải được phê duyệt sẽ giảm bớt áp lực cho việc thiết kế và vận hành hệ thống xả và xử lý nước thải. Công tác quy hoạch nếu được xem xét kỹ sẽ gắn kết hệ thống thải nước với hệ thống tiêu thoát nước một cách đồng bộ, không rời rạc, tránh ô nhiễm gia tăng. Nếu giai đoạn quy hoạch phát hiện sớm nguy cơ tiềm ẩn ô nhiễm sẽ từ chối các dự án và cần có sự thống nhất giữa cơ quan trung ương với địa phương, tránh tình trạng địa phương này không nhận dự án thì địa phương khác nhận. Giai đoạn báo cáo nghiên cứu khả thi, dự án cũng bộc lộ nhiều điểm yếu của quy định đánh giá tác động môi trường nên khi sự cố môi trường xảy ra thì các đơn vị quản lý mới vào cuộc để giải quyết hậu quả, dẫn đến việc khắc phục rất khó khăn. Bên cạnh đó, việc thiếu hụt các hỗ trợ có tính nghiên cứu khoa học, các số liệu điều tra, thống kê, kiểm kê liên quan đến hoạt động phát thải như kiểm toán nước, kiểm kê phát thải đối với các ngành sản xuất, kiểm kê nguồn thải,... dẫn đến công tác thẩm định cấp phép xả nước thải vào nguồn nước trên thực tế còn nhiều tồn tại.
Giải pháp bảo vệ nguồn nước bền vững 
Bộ TN&MT cần phối hợp chặt chẽ với các bộ, ngành liên quan, các tỉnh, thành phố để tăng cường các biện pháp, chế tài đối với các hành vi gây ô nhiễm nguồn nước như: Bổ sung các quy định để xử lý hình sự đối với các hành vi gây ô nhiễm nguồn nước; xử lý đối với người đứng đầu tổ chức gây ô nhiễm; tăng mức tiền phạt đối với các đối tượng vi phạm. Nghiên cứu cơ chế thực hiện việc thu tiền để xử lý nước thải, gắn với thu tiền sử dụng nước, hoặc thực hiện việc ký quỹ để thực hiện trách nhiệm xử lý nước thải theo quy định của pháp luật,...
Thực hiện việc thu tiền cấp quyền khai thác TNN đối với nhiều hoạt động khai thác TNN có lợi thế như: Thủy điện, sản suất công nghiệp, khai thác nước dưới đất để tưới cây công nghiệp,... Việc thu tiền khai thác TNN sẽ thúc đẩy ý thức và tăng cường các biện pháp sử dụng nước tiết kiệm, hiệu quả hơn, cũng cần đẩy mạnh việc thực thi các chính sách ưu đãi đối với các hoạt động sử dụng nước tiết kiệm.
Tiếp tục đầu tư, xây dựng hệ thống giám sát quốc gia để giám sát liên tục, tự động, trực tuyến hoạt động xả thải nước của các cơ sở xả nước thải lớn, có nguy cơ gây ô nhiễm nguồn nước. Đồng thời, xã hội hóa việc quan trắc lưu lượng, chất lượng nước thải, nghĩa là các cơ sở xả nước thải, các cơ sở khai thác nước sẽ phải tự đầu tư lắp đặt các thiết bị quan trắc tự động, phân tích chất lượng nước thải,... Sau đó, kết nối tự động trực tuyến hoặc nhập số liệu quan trắc định kỳ vào hệ thống giám sát chung do Nhà nước đầu tư (bao gồm phần cứng, phần mềm và đường truyền) tạo thành một hệ thống thống nhất giữa trung ương, địa phương, thậm chí trên từng LVS. Trên cơ sở đó, các cơ quan quản lý ở cả trung ương và địa phương với các phần mềm phân tích, xử lý số liệu trực tuyến sẽ theo dõi thường xuyên, phát hiện và cảnh báo, xử lý kịp thời các trường hợp không tuân thủ quy định của pháp luật. Theo đánh giá chung, nếu chúng ta sớm đưa cơ chế giám sát này vào thực thi sẽ có tác dụng ngăn ngừa, hạn chế tình trạng không tuân thủ trong việc xả nước thải và việc vận hành bảo đảm dòng chảy tối thiểu, gây ô nhiễm, cạn kiệt các dòng sông như hiện nay.
Định kỳ hằng năm, hoặc khi cần thiết công khai danh sách các cơ sở xả nước thải gây ô nhiễm, hoặc có nguy cơ gây ô nhiễm trên các phương tiện thông tin đại chúng cho người dân biết; tăng cường chức năng tổ chức giám sát và định kỳ kiểm kê TNN để làm cơ sở xây dựng, bổ sung quy hoạch TNN đối với toàn bộ đối tượng khai thác, sử dụng, xả thải vào nguồn nước trên phạm vi toàn quốc.

 TS. LÊ ĐỨC LUẬN
    Kiểm toán nhà nước Khu vực VII